maandag 16 juni 2014

Als God goed is, waarom is er dan zoveel lijden in de wereld?

Hieronder volgt mijn bijdrage in de zaterdageditie van het RD van afgelopen weekend.

Het kwaad dat mensen elkaar aandoen, het lijden van vele mensen in deze wereld, overvalt en ontmoedigt ons. Woorden schieten vaak tekort bij de afschuwelijke berichten die ons bijna dagelijks in de media bereiken. Hoe kunnen we dit verenigen met een geloof in een goede God? Deze vraag heeft gelovigen door de eeuwen heen beziggehouden, en zij houdt ons nog altijd bezig. In de christelijke traditie spreekt men over het vraagstuk van de theodicee. Het gaat om de vraag hoe geloof in een goede God kan samengaan met het immense lijden in de wereld. En deze vraag is in onze tijd wellicht urgenter dan ooit.

In deze bijdrage wil ik bij deze vraag stilstaan. Het christendom is een geloof waarin hoop en Gods liefde voor de mens centraal staan. In het evangelie van Johannes lezen we dat God de wereld zelfs zo lief had, dat Hij Zijn enige Zoon heeft gegeven, opdat iedereen die in Hem gelooft niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft. En ook lezen we: wie nog nooit heeft liefgehad kent God niet, want God is liefde. Maar wat is dan de herkomst van het kwaad in de wereld?

Allereerst is het van belang op te merken dat het christendom deze existentiële vraag nooit uit de weg is gegaan. Ze heeft het lijden van de mensheid juist tot haar kernprobleem en haar centrale thema gemaakt. Het joods-christelijke antwoord op de vraag naar de herkomst van het kwaad heeft bovendien tot op de dag van vandaag haar enorme zeggingskracht niet verloren. De mens keerde zich tegen de schepping. Wij hebben de wereld gebroken. Al het mooie en goede werd door ons te grabbel gegooid. Het is dus de mens zelf geweest die het kwaad in de wereld heeft gebracht. God gaf ons vrijheid en liet ons zo de keus. En wij kozen voor het kwaad. We zijn daarom zelf verantwoordelijk, aldus het joods-christelijke antwoord zoals dat onder meer in Genesis naar voren komt.

Toch is het kwaad dat mensen elkaar aandoen vaak zo buitengewoon afschuwelijk dat we ons kunnen afvragen of dit alleen het gevolg kan zijn van het feit dat de mensheid zich op enig moment afkeerde van zijn schepper. Ook in gevallen toestand is immers God nog altijd de grond en oorsprong van de mensheid.

In zijn artikel ”Zonde en het radicale kwaad” in het Nederlands Dagblad van 24-5-2013 geeft Gijsbert van den Brink volgens mij een adequaat antwoord op deze vraag. Hij stelt dat door de zondeval iets in gang werd gezet dat door de tijd heen steeds verder ontaarde. Zo kwam uiteindelijk pas na verloop van tijd het radicale kwaad in de wereld. Het kwaad begon door de rebellie van de mensheid dus subtiel, om zich vervolgens steeds verder te verspreiden, totdat het uiteindelijk, inderdaad, radicaal is geworden, aldus Van den Brink in zijn artikel: „Er zijn vormen van kwaad die hun oorsprong vinden in het toegeven aan verleidingen, in de morele zwakheid en onvolmaaktheid die onze gevallen menselijke staat karakteriseert, maar die geleidelijk aan uitgroeien in de richting van radicaal, of zo men wil: diabolisch kwaad.”

Maar de vraag blijft hoe God het lijden van de mensheid überhaupt kan laten voortduren. Is dat te rijmen met Gods onovertroffen liefde? Een mogelijk antwoord luidt mijns inziens als volgt. Het is denkbaar dat creatuurlijke vrijheid onmogelijk kan bestaan zonder lijden. En als God alwetend is, dan is het denkbaar dat Hij ook weet dat het scheppen van een wereld onvermijdelijk genoemde keerzijde heeft. Wist God dus dat een groot lijden de wereld zou doortrekken, maar besloot Hij toch, ondanks alles, de wereld tot aanzijn te laten komen? Licht in de duisternis te laten schijnen? De duisternis, het niets, de leegte, niet te laten zegevieren? Omdat het goed is dat er een wereld is. Een wereld die als schepping van God dan niet anders dan minder volmaakt kan zijn dan God zelf. Omdat het goed is dat in deze wereld in vrijheid kan worden gekozen voor het goede. En omdat het goed is dat waarden als vergeving, moed, deugd, geluk en compassie gerealiseerd worden; waarden die vereisen dat niet alles in de wereld gemakkelijk en vanzelfsprekend is. Zo wordt invoelbaar hoe God voor het scheppen van deze wereld ook naar onze maatstaven inderdaad moreel voldoende redenen kan hebben. In elk geval is het ondoenlijk om te beargumenteren dat God niet over dergelijke redenen zou beschikken.

En bovendien is het christendom eveneens een religie van perspectief. Er zijn vele mensen die in deze wereld lijden, maar dit sluit het bestaan van een goede God niet uit indien er, zoals in het christendom, sprake is van hoop op en de mogelijkheid van verlossing, in en na dit leven. Niet de duisternis maar het licht zal uiteindelijk overwinnen. God zal hoe dan ook recht doen, ook al is het pas aan het einde der tijden. Niets zal onopgemerkt blijven. Juist dit gegeven is een essentieel onderdeel van een iedere redelijke christelijke theodicee, zo lijkt mij.

Toch ontbreekt er nog een cruciaal element. Volgens eerdergenoemde overweging wist God dat menselijke vrijheid onvermijdelijk ook menselijk lijden zou veroorzaken. Wat te doen? De duisternis en de leegte dan maar laten overwinnen of, ondanks alles, de wereld tot aanzijn laten komen? Dan besluit God zoals gezegd toch te scheppen, licht in de duisternis te laten schijnen, het niets, de leegte, niet te laten overwinnen. De beslissende stap in het christendom is mijns inziens de gedachte dat God vervolgens als Schepper van deze wereld besloot Zich niet afzijdig te houden, ja mede verantwoordelijkheid te dragen door Zelf te incarneren en zelfs door de dood heen mee te lijden met de mensheid. Het kruis is zo uiteindelijk het finale antwoord op de vraag naar het lijden. Het kruis en het lijden zijn elk op zich voor de mensheid wellicht een raadsel. Maar door ze bij elkaar te brengen ontstaat zicht op een oplossing. Pas door ze bijeen te brengen, worden beide raadsels opgelost.

En dit is een antwoord dat alleen het christendom kan geven, omdat alleen zij uitgaat van een God die incarneerde, als mens onder ons geleefd heeft en met de mensheid heeft meegeleden. En bovendien door dit lijden, door de dood heen, de weg baande naar uiteindelijke verlossing.

6 opmerkingen:

Anoniem zei

Wellicht interessant in dit verband een artikel in het ND van 22 februari 2014:

http://www.nd.nl/artikelen/2014/februari/22/evolutie.-en-de-zondeval-dan

“Geloof en evolutie, hoe zit de zondeval dan?
Geloof en evolutie – dit verhaal gaat niet over wie gelijk heeft, maar over hoe theologen de mens en de zonde¬val bezien als zij de evolutietheorie accepteren.”

Opvattingen over dit onderwerp van Gijsbert van den Brink, Taede Smedes, René Fransen, Bert van Veluw zijn erin terug te vinden.

Anoniem zei

Neem je de verhalen niet al te letterlijk omdat dit zo mooi past bij je persoonlijke geloof? Doodgaan en na drie dagen weer opstaan is bij lange niet zo erg als doodgaan en het vervolgens met een *geloof* in een opstanding ooit moeten doen en geen enkel teken van de overledene krijgen.
Overigens dachten de volgelingen van Jezus er in die tijd anders over. Diens dood betekende namelijk niet het einde van zijn gedachtegoed. Zij vatten het symbolisch op en niet letterlijk. (Zie voor litt. Jacob Slavenburg)
Mvg, Kees

Theo Smit zei

Beste Emanuel,

juist de meest intelligente mensen onder ons zijn ook gevoelig voor tunnel-visie, of moet ik zeggen tunnel-visioenen? Tegen jou zal nooit meer op te redeneren zijn. Het gaat elke humanistische twijfel te boven. Ik moet 'eigenlijk' je 17/18 pagina's van de stap van je lezing in Groningen nog bestuderen. (Al voor je proefschrift, een jaar of vier geleden hier al aangekondigd als ooit te nemen 'vierde' stap!) Het kost me zoveel moeite. Jezus was toch geen intellectueel met 'planning' in die mate? Een katholiek zou wachten op 'het eerste en tweede wonder ' van de bekeerde katholiek.

De 'ware' logicus legt de lat voor de 'zielige' niet-gelovige zo hoog, dat hij er zich wegens de 'liefde voor de mens' niks meer van aan trekt. Mission failed bij de vissers in Volendam en Urk?

In mijn 'ziel' krijg ik de 'bewondering' voor je 'interne strijd en hoogbegaafdheid in taal en werkzaamheid daarin en daaraan' maar niet gecombineerd met de 'nederigheid' laat staan het 'martelaarschap' dat de 'echte' Zoon van God kenmerkte, waar bij Zoon en God al zoveel vragen bij beiden zijn.

Ik troost me maar met de gedachte aan de zaligen, die vooral niet te snugger zijn.

Goed, afspraak is afspraak, ik wil je 'snappen' als katholieke jongen uit Loosdrecht, en probeer die vierde 'logische' stap te volgen. Moet dat nou, maar liefst 17/18 pagina's waar kinnesinne het in drie woorden zou kunnen met een snuif: Alles (God) is Liefde. Zeker sinds 632, met een tweezijdig zwaard. Rotsvast gelovig kun je op heel hoog niveau worden, waar je neef Ali de echte afstammeling is. Het is een volstrekt irrationele bezigheid.

Van welk hoog niveau ook, het is een 'tunnel-visie' (in de ervaring, die door jou ook erkend wordt als 'iets dat geldig kan zijn in de totaalplaat van weten en schoon en waar en wat waar zou moeten zijn'). Mijn liefde in taal tussen 'begrip kweken en waarheid', Rob, zou het zo nooit gezegd hebben, in onze 'roddel' over de 'wijsheid' in het leven via het trio JR, ER en TS. Rob stond (ook) voor voorlichting over 'wetenschap' en in die zin een pluim voor alle drie.

Afspraak is afspraak: ik moet doorheen die 17/18 pagina's, zoals de Zuiderburen zeggen, zonder vooroordeel of 'eigen' tunnelvisie. Het zal niet meevallen, maar het 'moet'.

Groet, lees ook het positieve.

Theo Smit zei

Lief best genie beest aap God, geboren in Loosdrecht, bij de plassen, waarin een 'illegale' plasbeurt niet hetzelfde voelde als de plasbeurt tegen de Jacobi-kerk in Utrecht?

Is er ergens iets te vinden op uw internet-pagina's waar u zei dat u misschien ook wel eens twijfelde bij de reacties van uzelf?

Klojo, de beroemdheid van 'een zekere' Martin Bril, en een citatie in de NYT, het brengt 'God' niet dichterbij: God is Liefde, in drie woorden waar ik nu alsnog weer 17/18 pagina's voor moet doorwerken om de epistemologie en ethiek en esthetiek in één hoofd bijeen moet proberen te houden. Dat gaat wederom niet lukken vanavond.

De geruïneerde Newman in het Stedelijk in de nu pas gelezen krant van april, genaamd de VK: om te huilen, achteraf, we moeten wel zondig zijn dergelijk punctueel 'gedrag' van een 'mafkees' over te verven met een verfroller.

Geloof lijkt mij iets als je te willen verbonden voelen met hoop op de strijd tegen het evidente kwaad, zonder ASTRO-fysica, en Jesus en Allah als verschuilplaats

Emanuel Rutten zei

Beste Theo,

Je reacties worden eerlijk gezegd steeds cryptischer ;-) Ik zou je toch willen aanraden die 17/18 pagina's een keer rustig te lezen. De inhoud van mijn lezing roept bij sommigen bepaalde reacties op waartoe de tekst zelf eigenlijk niet of nauwelijks aanleiding geeft. Het is eenvoudigweg een kwestie van nauwkeurig lezen. Wat staat er nu eigenlijk? Wat wordt er precies beweerd? Alleen dat al zal de meeste misverstanden erover doen verdwijnen. Maar goed, Plato wist al dat je als auteur geen invloed hebt op het leven dat een eenmaal geschreven tekst vervolgens gaat leiden. Het zij zo.

Groet,
Emanuel

Theo Smit zei

Beste Emanuel,

Dank voor de vriendelijkheid de laatste reactie(s) alleen maar cryptisch te noemen. Zulke zouden 'verboden' kunnen worden op een website, die het 'denken en argumenteren' als centrale gedachte heeft, maar het 'ervaren' niet uitsluit.

JR heeft duidelijk argumentatief gereageerd op je stap 4, op een manier waartoe ik niet geëquipeerd ben, noch daarin opgeleid. Waarom zijn 'verdediging' van het 'recht' op geloof, waarbij ik meteen altijd aan een bepaalde mevrouw moet denken, die dat 'recht' samenwoonmogelijk, dus nog letterlijker, verdedigt, nodig?

De inhoud van je 'denken' of wereldbeeld, of liever de gang en ontwikkeling daarin is zeer fascinerend, wie je verder ook bent (zin 1 van dat cryptisch ding). Een 'tweede zonde' bega je al gauw.

Ik heb je stuk van 17 pagina's nu wel gelezen, en om een lang verhaal kort te houden (volkomen overbodige opmerking, inderdaad, maar misschien heeft ze toch 'betekenis'): de vergelijking met de religie uit 632 is een adequatere dan die met allerlei seculiere 'tegen-argumenten'?

Laat staan die aliens, die alvast in enig rationeel artikel niet zouden mogen voorkomen, ook al komen die noties van 'tegenstanders' van nota bene een verhaal van 17 pagina's, waarvan je weet dat dat eigenlijk een boek van 500 pagina's zou vergen, en waarvan ik dan weer kan raden dat daarvan 100 pagina's literatuurverwijzing zouden moeten zijn, maar ook die door jou zomaar aangeleverd. Alle bronnen en psychologische mogelijkheden (collectieve dwaling) nalopen, het moet zelfs voor jou niet meer te doen zijn. Echt 'vechten' met JR, levert al wat meer voor de 'overtuigingsloze' toeschouwer.

Koerdisch verhaal (1979, van een gevluchte Koerd, die ik wat diensten verleende toen, maar het toen al had over 'echte' en minder 'echte' vluchtelingen), als de boodschapper van Jezus verhaal aankwam in Arabië, was er ook een slimme zakenman aldaar, die de boodschapper in een 'put' deed verdwijnen, en 'zaken' ging doen met dat geloof. Het werd een eveneens grote religie. Heden: Kirkuk is weer Koerdisch, om nooit meer te verlaten.

Over Jezus, in de context van de Romeinen, en die leuke Italianen van nu. Dat worden 1703 pagina's, lieve Emanuel.

Het gebroken "sublieme" via een kunsthistorica Renee Du Val (zeker fout gespeld) over dat beroemde (door het kwaad van een mes en een verfroller) : inderdaad waar de 'beleving' , de 'subjectieve' een intrede doet, en niet gezien wordt: Newman verzon wat met een hele grote titel.

Dus, zonder die 1703 pagina's argumentatie, als een soort Piketty van de economie, kom je het 'gewone' hart nooit binnen en met is de kans ook niet zo groot.

Het is een hele stap, die stap 4, maar waar 'onlogische' tegenspraken (of tegen 'heel de mens' aanspraken) niet meer mogelijk zijn: de Heer is mijn Herder?